Op zoek naar ostalgie in de Harz in Duitsland

Als je de veertig bent gepasseerd, is de kans levensgroot dat je bewust hebt meegemaakt dat onze oosterburen waren opgedeeld in Oost- en West-Duitsland. Dat geldt ook voor Reisman Tinus. Als kind namen zijn ouders hem een aantal keer mee naar de Harz, een middelgebergte dat zowel in het voormalig oosten als westen ligt. Sindsdien roept deze gewezen grens gevoelens van (n)ostalgie bij hem op.

Eindeloos uitzicht over de Harz vanaf de Brocken

Vakantie in de Harz in de jaren ‘80

Onder de indruk van de grens

Frau Mazannek begint te vertellen. Al zo’n dertig jaar heeft ze haar familie ‘aan de andere kant’ niet gezien of gesproken, laat staan in de armen kunnen sluiten. En dat terwijl die slechts een kilometer of vijf oostwaarts wonen vanuit hier in Steina. Allemaal vanwege die onverteerbare grens. Alsof dit nog niet genoeg was: de begrafenis van haar nicht kon en mocht ze evenmin bijwonen. Uiteindelijk heeft ze, gewapend met een verrekijker, aan de grens door het hek een glimp van de uitvaart proberen op te vangen. Als bleu Twents ventje van een jaar of zeven verstond ik vanzelfsprekend lang niet alles. Maar al heel snel besefte ik dat dit een serieuze zaak was, mede ingegeven door de reacties van m’n ouders. En dat er, niet ver van hier, een volstrekt andere wereld lag die voor mij onbereikbaar was. Elke keer als we Steina in- en uitrijden, zie ik in de verte een wachttoren. Soms zie ik ook legerhelikopters boven de grens patrouilleren. Die aanblik en de gedachte dat daar mannen met geweren in zitten heeft iets spannends en tegelijkertijd ook iets beangstigends. ‘Unheimisch’, in goed Nederlands. Al vaker deze vakantie zijn we vlakbij de grens geweest en telkens bekroop me dat zelfde, naargeestige gevoel.

De jaren ‘80. Toen we nog allemaal (maximaal) één keer per jaar met de auto op vakantie gingen. Toen, in de zomer van 1985 om precies te zijn, ik met mijn ouders en Remco, onze cocker spaniel, voor de eerste keer naar de Harz ging. Naar een Zimmer frei Ferienwohnung in het dorpje Steina, op een steenworp afstand van de grens met Oost-Duitsland. Goed beschouwd mijn eerste ‘verre’ vakantie. De ongeveer 350 kilometer in ons Fiesta’tje namen dankzij de door mijn vader zorgvuldig uitgekozen toeristische routes en alle pit- en hondenuitlaatstops een hele dag in beslag. Aan het eind van die dag werden we hartelijk verwelkomd door Herr und Frau Mazannek, de heer en vrouw des huizes van ons vakantieappartement. Drie weken op verkenningstocht door het westelijk deel van de Harz, met af en toe een blik op het afgesloten oosten, lagen voor ons.

Vakantie in de Harz in 1991

Dorpje Weddersleben in de voormalige DDR anno 1991

Naar het oosten!

Voor de derde keer met mijn ouders naar de Harz. Maar nu is alles anders. Sinds een kleine twee jaar is de grens verdwenen! Dus kunnen we nu een kijkje nemen achter het voormalige IJzeren Gordijn. Een dagje toeren dus door de Oost-Harz. In een grauw  en verwaarloosd dorpje zie ik enorme stapels kolenbriketten bij elk huis op straat liggen en mannen die ze in hun schuurtjes scheppen. “Kijk,” zegt m’n moeder, “dat deden ze vroeger bij ons in de straat ook. Het is alsof de tijd hier veertig jaar heeft stilgestaan!”  Als jonge autoliefhebber wordt m’n hart direct gestolen door het Trabantje. Overal op de slecht geasfalteerde, hobbelige wegen kom je die koddige karretjes tegen. Telkens als ik er één zie, roep ik luidkeels “Trabi!” M’n ouders hebben het geweten. ‘s Avonds, weer terug in het westen in ons vakantieappartement in Herzberg heb ik het idee dat ik vandaag in een totaal andere wereld ben geweest. 

Zomer 1991. Mijn ouders namen mij en Benji, cocker spaniel nr. 2, weer mee naar de Harz. De DDR was niet meer. Na die Wende van 9 november 1989 en de Duitse hereniging in 1990 was Duitsland weer één. Maar de sporen van de gewezen communistische staat waren nog alomtegenwoordig. Niet zo vreemd natuurlijk, zo kort na de val van de muur. Als jonge tiener vielen me vooral de armoedig ogende, verveloze dorpjes en slecht onderhouden wegen me op; een enorm contrast met het westen van Duitsland. 

Pa & ma & Benji

De Trabant is misschien wel hét symbool van de DDR. Dit tweetaktautootje uit Zwickau heeft een ware cultstatus bereikt. Op elke hoek van de straat kwam ik ze tegen. Maar de Oost-Europese automobielindustrie had nog meer te bieden. Ook de Wartburg spotte ik regelmatig. En wat te denken van de Russische Moskvich, de Poolse FSO of de Barkas B1000 bestelbus? 

Trabantje in 1991

De Brocken: icoon van de Harz

De Brocken op!   

Een paar jaar geleden zag ik ‘m al meerdere keren liggen. De hoogste berg van de hele Harz. Wie had gedacht dat we er nu op konden? Dus toch! Ik ben helemaal in mijn element als ik via de kortste route naar boven van steen naar steen spring en klauter. Op de top kijk ik mijn ogen uit. Wat een uitzicht! Maar heel lang kan ik er niet van genieten. Want wat is het koud en winderig hierboven. M’n moeder merkt dit en geeft me een vest van haar. Op de terugweg wandelen we via een breed en bochtig pad naar beneden. Al snel loopt rechts langs het pad een enorm ijzeren hek. Dit was dus de oude grens! “Hier reed vroeger een stoomtreintje omhoog,” wist m’n vader te vertellen. Net als een paar jaar geleden krijg ik weer zo’n unheimisch gevoel nu ik zo dicht bij de grens ben en deze ook zie, ook al is het geen echte grens meer.

Uitzicht vanaf de Brocken anno 1991

Als hoogste top van noordelijk Duitsland is de Brocken (1142m) al sinds jaar en dag hét symbool van de Harz. Al in 1899 kon je met een treintje over een smalspoorbaan naar boven. Toen de Berlijnse Muur in 1961 werd gebouwd, werd het spoortraject gesloten. Pal langs het spoor verrees een ijzeren hek, onderdeel van het IJzeren Gordijn. De Brocken lag sindsdien net in Oost-Duitsland en was niet langer toegankelijk voor West-Duitsers. Ook niet voor gewone Oost-Duitse burgers overigens. De berg werd tot militair Sperrgebiet verklaard.  Het zou nog een kleine maand na de val van de Muur duren voordat de Brocken in december 1989 weer geopend werd voor het publiek. In de zomer van 1991 was het stoomtreintje nog niet terug; het grenshek stond er nog altijd.

IJzeren Gordijn bij de Brocken in 1991

Vakantie in de Harz anno nu

Trip down memory lane

Zomer 2020. Door corona heeft de zomervakantie naar Oezbekistan en Kirgizië plaats gemaakt voor de Harz. Na 29 jaar ben ik hier weer terug. Bij aankomst weet ik zonder fout te rijden onze vakantieappartementen in Herzberg en Steina van weleer te vinden. Ik word er haast sentimenteel van. Vurig hoop ik veel sporen van de oude DDR-tijd in het vroegere Oost-Duitse deel aan te treffen. Maar helaas. De stadjes en dorpjes zien er goed onderhouden uit, de wegen zijn voorzien van een keurig geëgaliseerde asfaltlaag waarover glimmende Audi’s, BMW’s, Mercedessen en Volkswagens zoeven. Enkele infoborden op waar ooit de grens liep en een verdwaalde Trabi doen terugdenken aan vervlogen tijden. Das war einmal.    

Vroegere grens tussen Walkenried (W) en Ellrich (O)

De Brocken anno nu

Weer terug op de Brocken!

Als je in de Harz bent, dan moét je de Brocken op. Geen twijfel over mogelijk. Dus ook nu, 29 jaar na die eerste keer. Uiteraard wél met goede, winddichte kleding mee. Het zal me niet nog een keer overkomen dat ik bovenop de top vernikkel van de kou. We gaan als echte toeristen omhoog: met de Brockenbahn! In ongeveer vijftig minuten tuft het stoomtreintje van Drei Annen Hohne via Schierke naar boven. Onderwijl zoek ik tevergeefs naar het grenshek dat me destijds zo intrigeerde. Ik had het kunnen weten. Op de top wacht ons een verrassing: dit blijkt één van die weinige dagen te zijn dat het wél lekker warm, zonnig en helder is. Geen gekoukleum dus! En vooral genieten van het welhaast oneindige uitzicht. Terug naar beneden wandelen we een flink stuk over hetzelfde pad als destijds met m’n ouders toen ik oog in oog stond met het IJzeren Gordijn. En zie ik daar tóch nog restanten ervan langs het spoor? Een overwoekerde betonnen balk houdt mijn herinnering in ieder geval levend. Onderweg horen we niet ver onder ons af en toe het gefluit van de stoomlocomotief. 

Toch restanten van het IJzeren Gordijn?

Dat geldt echter zeker niet voor de top van de Brocken. Daar lijkt alles nog net zoals het een kleine dertig jaar geleden was. De roodwitte zendmast, het weerstation en de televisietoren hebben de tand des tijds klaarblijkelijk succesvol doorstaan. In laatstgenoemde huist inmiddels een hotel.

Bovenop de Brocken

De Harz: de (n)ostalgie blijft

Fantastisch om na zo’n lange tijd weer terug te zijn geweest in de Harz! En al bleken er weinig tastbare herinneringen aan de DDR-tijd meer aanwezig, die gevoelens van (n)ostalgie raak ik nooit en te nimmer meer kwijt. Ik laat er niet nog eens 29 jaar overheen gaan.